Endemity to gatunki wyjątkowe dla kilku obszarów w Polsce – nigdzie indziej nie występują naturalnie. Z kolei relikty to „pamiątki” po minionych epokach geologicznych, które jako jedne z nielicznych przetrwały wiele milionów lat. Zarówno endemity, jak i relikty są niezwykle cenne przyrodniczo. W Polsce obszarów, na których występują te gatunki, jest niewiele. Warto poznawać i chronić te unikaty we florze i faunie Polski. Skąd pochodzą i w jaki sposób przetrwały do dziś? Gdzie w Polsce można zaobserwować gatunki reliktowe i endemiczne?
Czym są gatunki reliktowe?
Relikty (często nazywane żywymi skamieniałościami) to gatunki roślin i zwierząt, które są pozostałością po minionych epokach geologicznych. Rosły na Ziemi przed tysiącami lub nawet milionami lat. Z powodu niekorzystnych, zachodzących zmian warunków środowiskowych zasięg geograficzny tych gatunków jest znacznie mniejszy niż w przeszłości. Relikty zachowały się tylko w miejscach, gdzie klimat przypomina ten, jaki panował w czasie pierwotnego występowania tych roślin i zwierząt.
Relikty powstały i rozwijały się przede wszystkim w erze mezozoicznej (od 245 do 65 mln lat temu), kiedy klimat był ciepły i wilgotny. Następnie przetrwały wielkie wymieranie gatunków. Później nastąpiły zlodowacenia oraz ocieplenie klimatu. Żywe skamieniałości przetrwały, ponieważ przystosowywały się do nowych siedlisk lub znajdowały ostoje (inaczej refugium), czyli miejsca, gdzie warunki środowiskowe nie zmieniły się od czasów mezozoiku. Siedliska te znajdują się na górskich szczytach, w głębokich jaskiniach, w izolowanych jeziorach czy głębinach morskich.
W Polsce przeważającą część stanowią relikty glacjalne, inaczej polodowcowe, będące pozostałością po zlodowaceniach zachodzących w plejstocenie. W tamtym czasie gatunki migrowały skupiając się w górach (Tatrach oraz Karkonoszach) czy na torfowiskach i rozlewiskach (na Pomorzu i Pojezierzach). Miejsca te (np. chłodne górskie piętro alpejskie) umożliwiły przetrwanie wielu gatunkom ze względu na specyficzne warunki siedliskowe.
W Polsce wyróżnia się także relikty kserotermiczne, czyli gatunki stepowe, które w okresie ocieplenia klimatu między zlodowaceniami zawędrowały na inne obszary, a następnie zostały odcięte od naturalnych warunków występowania.
Gatunki reliktowe – przykłady oraz miejsce występowania
Liczne gatunki reliktowe można spotkać w Tatrach. Chłodny, alpejski klimat panujący w wysokich piętrach górskich oraz podłoże ukształtowane ze skał węglanowych sprzyjają występowaniu gatunków takich jak: dębik ośmiopłatkowy, szafran spiski, wierzba żyłkowana (spotykana tylko na Babiej Górze), ostróżka tatrzańska czy skalnica tatrzańska.
Bogata w gatunki reliktowe jest także flora Karkonoszy, gdzie, po ostatnim zlodowaceniu powstała tzw. karkonoska tundra. Na terenie tych gór możemy spotkać takie gatunki jak: malina moroszka, skalnica śnieżna, zimoziół północny, gnidosz sudecki czy brzoza karłowata.
Gatunki reliktowe występują także na Suwalszczyźnie i Podlasiu. Przy zbiornikach wodnych i na torfowiskach spotkać możemy rośliny takie jak: grążel drobny, brzoza niska, zimoziół północny, fiołek torfowy, wielosił błękitny, chamedafne północna czy skalnica torfowiskowa.
Reliktami glacjalnymi, będącymi przedstawicielami fauny są: świstak tatrzański, kozica tatrzańska lub nornik (inaczej darniówka) tatrzański. Wśród awifauny możemy wyróżnić słowika podróżniczka, płochacza halnego oraz czeczotkę. Z kolei górskie potoki są siedliskiem dla głowacza pręgopłetwego. Ciekawym gatunkiem jest skrzelopływka bagienna – uznana za wymarłą, jednak Tatrzański Park Narodowy próbuje reintrodukować gatunek w Dwoistym Stawie Gąsienicowym (jedyne stanowisko skrzelopływki w Polsce).
Reliktem jest również wąż Eskulapa, który zamieszkuje Bieszczady i jest pozostałością po trzeciorzędzie.
Do reliktów kserotermicznych zalicza się miłka wiosennego, ostnicę Jana, len złocisty oraz wisienkę karłowatą.
W Polsce występują również zbiorowiska reliktowe. Są to np. laski limbowe i sosnowe w Tatrach. Z kolei w Karkonoszach znajduje się stanowisko suboceanicznego boru sosnowego, a w Górach Stołowych rosną sosnowo – brzozowe laski naskalne z bażyną czarną. Po ustąpieniu lodowców i ekspansji świerka formacje te zajmują niewielkie powierzchnie.
Czym są gatunki endemiczne?
Gatunki endemiczne naturalnie występują tylko na ściśle określonym terenie i nie są spotykane nigdzie indziej, co jest wynikiem izolacji geograficznej. Taki obszar zwykle cechują specyficzne warunki siedliskowe, do którego endemity, jako nieliczne z roślin lub zwierząt, przystosowały się (mają wąski zakres tolerancji ekologicznej). O gatunkach tych możemy mówić w odniesieniu do obszarów o różnej wielkości: kontynentów (głównie Australia), wysp, jezior lub obszarów górskich czy wyżynnych. W Polsce najwięcej endemitów występuje w górach, szczególnie w Tatrach. Są bardzo wrażliwe zmiany zachodzące w środowisku, dlatego też większość gatunków jest zagrożona wyginięciem.
Wśród endemitów wyróżniamy: paleoendemity, neoendemity oraz subendemity. Te pierwsze to gatunki, które w przeszłości miały większy zasięg geograficzny, a obecnie zasiedlają niewielkie obszary (ostoje), często są także reliktami. Neoendemity powstały stosunkowo niedawno w wyniku adaptacji miejscowych populacji do różnych warunków siedliskowych. Z kolei subendemity to gatunki mające pojedyncze stanowiska poza głównym obszarem występowania.
Gatunki endemiczne – przykłady oraz miejsce występowania
W Polsce liczba endemitów jest niewielka. Wiele z tych gatunków jest jednocześnie reliktem (większość zwierząt występujących w polskich górach). Jednak wyróżnić możemy sieję łebską (odmiana siei pospolitej), której jedynym siedliskiem jest jezioro Łebsko. Innym endemitem jest traszka karpacka. Gatunkiem subendemitycznym jest także motyl – górówka farte, występującym lokalnie w Tatrach.
Do flory endemicznej zaliczamy modrzewia polskiego czy rosnącą na torfowiskach sosnę błotną. Paleoendemitem jest dębik ośmiopłatkowy, który podczas ostatniego zlodowacenia występował na obszarze całej Polski, obecnie spotykany jest wyłącznie w Tatrach i Pieninach.
